اماکن تاریخی

عمارت ایل گلی

ایل گلی ( استخر مردم ) از گردشگاه های زیبا و دلکش تبریز است که در جنوب شرقی تبریز، بر دامنه تپه ای واقع شده است . ایل گلی، استخری بزرگ است که مساحت آن 54675 متر مربع می باشد. در جنوب آن تپه ای است که آن را از بالا تا پایین همسطح استخر پله بندی کرده و نهر آبی از آن به طرف پایین روان است. از سمت جنوبی و از وسط استخر خیابانی کشیده شده که استخر را به صورت شبه جزیره ای درآورده است و در مرکز استخر، عمارت باشکوه دو طبقه ای ساخته شده است. در پیرامون استخر از روزگاران قدیم، درختان کهنسالی سر به هم آورده که انعکاس عکس آنها در آب، به زیبایی آن محوطه می افزاید. تمام تپه های جنوبی استخر به شکل بسیار زیبایی چمنکاری و گلکاری شده در روزهای گرم تابستان استراحتگاه مردم تبریز و مسافران سایر شهرها می باشد. نادر میرزای قاجار می نویسد: این آبگیر در اوایل حکومت قاجار، ملک یک سلسله از مساوات تبریز و انباشته از خاک و ریگ بود. قهرمان میرزا پسر هشتم عباس میرزا نایب السلطنه که در آن هنگام حکمران آذربایجان بود. آن ملک را در مقابل سالی سی و پنج خروار غله بخرید. سپس در آبادی و عمران آن همت گماشت.

موزه قرآن و کتابت

بناي مسجد شاه تهماسب صفوي معروف به مسجد صاحب الامر در شرق ميدان صاحب آباد در قلب شهر تبريز در کنار مهران رود قرار دارد. اين بناي تاريخي يک گنبد و دو مناره بلند دارد و در ابتدا مسجد ويژه شاه تهماسب اول صفوي بود که در سال 1045 ه.ق به وسيله سپاهيان سلطان مراد چهارم- امپراطور عثماني- تخريب شد. کاتب چلبي در کتاب جهان نما ضمن بحث از تبريز مي نويسد «در قسمت شرقي ميدان صاحب آباد متصل به جامع سلطان حسن، مسجد مزين ديگري وجود داشت که چون بنايش از شاه تهماسب بود عساکر عثماني جابه جا خرابش کردند. از زمان شاه تهماسب تنها دو طاق مرمري نقش دار در مدخل هاي دهليز و اندرون بقعه باقي مانده است. حجاري هاي زيبايي از نقوش گل و بوته، اسليمي و ختايي از جمله تزئينات معماري اين بنا ست. سنگ نبشته مرمريني هم در کنار يکي از طاق هاي آن نصب شده است. در بالاي طاق ديگر سوره «الجن» به خط علاء الدين خوشنويس معروف زمان شاه تهماسب صفوي آمده است. اين مسجد پس از عقب نشيني عثمانيان در زمان شاه سلطان حسين صفوي توسط وزير آذربايجان- ميرزا محمد ابراهيم- بازسازي شد. زلزله سال 1193 ه.ق که شهر تبريز را در هم کوبيد و هزاران کشته بر جاي نهاد، اين بناي عظيم را نيز ويران ساخت. در سال 1266 ه.ق، ميرزا علي اکبر خان، مترجم کنسولگري روس که مرد ثروتمندي بود به آيينه بندي قسمتي از بقعه و دهليز و تعميرات آن اقدام کرد و صحن و مدرسه کنوني را احداث و موقوفاتي براي آن ها تعيين نمود، اين صحن و مدرسه در بدو تاسيس «مدرسه اکبريه» نام داشت ولي بعدها «صحن صاحب الامر» خوانده شد. با توجه به قداست اين بنا پس از انجام تغييرات لازم اين مکان به عنوان موزه قران و کتابت در نظر گرفته شد. در اين موزه مجموعه نفيسي از نسخ قران مجيد مربوط به ادوار مختلف تاريخ و قطعات زيبايي از آثار خوشنويسان بنام ايران به نمايش گذاشته شده است.

رصد خانه مراغه

صد مرتبه زد بخت به هم زیج و رصد را این هفت فلک، اختر مسعود ندارد (نظیری) رصدخانه مراغه یکی از یادگارهای علمی و فلكی خواجه نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است كه به دست او، با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه های اسلامی بوده که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاكنون با این همه تطورات و تغییراتی كه در جهان پدید آمده هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبانهاست. در سال 657 هجری به دستور خواجه بزرگ طوسی؛ "فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی" معمار معروف آن عصر، ساختمان وسیع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نمود. محلی كه برای رصدخانه انتخاب شده بود تپه ای است كه در شمال غربی شهر مراغه واقع شده و اینك بنام رصدخانه مراغه معروف است.

خانه مرحوم حاج میرزا مهدی کوزه کنانی

خانه مرحوم حاج میرزا مهدی کوزه کنانی در جنب مجموعه بازار بزرگ تبریز و در کنار خیابان جدید الاحداث استاد مطهری واقع شده و در زمان مشروطیت و پس از آن محل تجمع سران و بازماندگان صدر مشروطیت از جمله ستارخان، باقرخان، ثقه الاسلام، حاج میرزا آقا فرشی، حاج میرزا حسین واعظ و اکثر مشروطه خواهان بوده است. خانه مزبور در سال 1247 هجری شمسی به دست حاج ولی معمار تبریزی که درسالیان متمادی در روسیه زندگی می کرده ساخته شده و در سال 1344 توسط مالکان جدید آن مرمت گردیده است.

قلعه ضحاک

قلعه ضحاك(آژدهاك) یا داش قلعه در 28 كیلومتری‌ شرق‌ عجب‌شیر و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در 95 كیلومتری جنوب تبریز قراردارد. قلعه ضحاك با بیش از 3000 سال قدمت بر فراز كوه منفرد، از مكان‌های مهم اقوام مانایی و مادها بوده است.این قلعه در نزدیكی شهرستان عجب شیر در استان آذربایجان و یكی از مكان‌های دیدنی است كه در ارتفاع ۲۳۰۰متری از بستر رودخانه قلعه قرار گرفته است. قدمت قلعه ضحاك به اقوام مانایی و مادها برمی‌گردد و در تاریخ نام‌های متعددی از جمله؛ ضحاك ، اژدهاك، قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ و قلعه گویی ذكر شده است.قلعه ضحاك اولین‌ بار توسط‌ یك‌ هیئت‌ باستانشناسی ‌آلمانی‌ در سال‌ 1971 میلادی‌ مورد بررسی‌ و تحقیق‌ قرار گرفته‌ است. در این قلعه مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌هاآثار دیگر وجود دارد.نیمی از اتاق‌های‌ قلعه بی‌ سقف‌ در زمین‌ كنده‌ شده‌ و نیم‌ دیگر در كوه و‌ به‌ صورت‌ حفره‌ای ‌درآورده‌ شده‌ است.اغلب‌ این‌ حفره‌ها چاله آبی‌ هم (آب‌ انبار) دارند. همچنین‌ بر دیوارهای‌ این‌ حفره‌های‌ سنگی‌، طاقچه‌های‌ كوچكی‌ كنده شده است.

روستای کندوان

روستای تاریخی و زیبای کندوان شهرستان اسکو در فاصله 22 کیلومتری جنوب شهر اسکو و 62 کیلومتری شهر تبریز واقع است. کندوان روستایی است کوهستانی و ییلاقی که خانه های هرمی شکل آن از نوع معماری صخره¬ای و در نوع خود کم نظیر است. قدمت این روستا طبق بررسی های انجام یافته به قرن هفتم هجری و طبق نظریه هایی به دوره های قبل از اسلام مربوط می شود. بلندی این تپه های مخروطی و هرمی شکل گاهی به حدود 30 تا 40 متر می رسد. داخل این خانه های صخره ای اتاق های متعددی حفر گردیده و به صورت منازل مسکونی ، انبار و محل نگهداری دام مورد استفاده قرار گرفته اند.در داخل هر مخروط حفره هایی از یک تا چهار طبقه حفاری شده و کوچه ها در واقع همان شیارهای ناشی از آبرفت های مربوط به باران است که در طی سالیان دراز ایجاد گردیده است.

محراب مسجد جامع مرند

محراب مسجد جامع مرند در مرکز شهر مرند واقع شده است. طبق کتيبه محراب مسجد، اين بنا در سال ۷۳۱ در زمان سلطنت ابو سعيد بهادر خان از محل خيرات مردم مرند و جزيه اى که در آن زمان از غير مسلم مى گرفتند به توليت حسين بن محمود بن تاج خواجه ساخته شده است. امروزه کف مسجد به اندازه سه پله از سطح کوچه مجاور پايين تر مى باشد و دالانى به طول ۱۲ متر با سه طاق گنبدى دالان ورودى را به شبستانها مى سازد در سمت چپ اين دالان، شبستان جنوبى با گنبدى کم خيز واقع شده است بر فراز آن کتيبه اى از سنگ با عبارت ذيل به چشم مى خورد(امر بتجديد هذالعمارة العبد الفقير خواجه حسين بن سيف الدين محمود بن تاج خواجه فى اواخر شوال سنه اربعين و اربعمائة) چنين به نظر مى رسد که در سال ۷۰۴ اين مسجد در حالى که بيش از ۹ سال از عمر آن نمى گذشته توسط تاج خواجه مورد مرمت قرار گرفته است. محوطه اصلى مسجد با سقفى مشتمل بر شش گنبد، فضاى اصلى مجموعه را تشکيل مى دهد. محراب به عرض ۷۵/۲و ارتفاع ۶ متر در قسمت جنوب مسجد واقع شده و مزين به آيات قرآنى به خط کوفى و گچبريهاى زيبا و بديع مى باشد. کتيبه تاريخى محراب در قسمت قوس بزرگ بالاى آن به شرح ذيل ديده مى شود: (جدد من فواضل الانعام السلطان الاعظم مالک رقاب الامم ابوسعيد بهادر خان خلدالله ملکه فى احدى و ثلثين و سبعمائه هجريه) (۷۳۱ ه.ق) در فاصله دو ستون تزئينى و گچبرى کنار محراب نام سازنده محراب به خط رقاع نوشته شده است: (عمل عبدالفقير نظام بندگير تبريزى) در داخل هلال در پائين دو کتيبه مزبور کتيبه گچبرى ديگرى به خط رقاع بدين مضمون به چشم مى خورد: (وقف من مال خيرته مدينه مرند على مصالح هذالمسجد الجامع و شرط التواليه العبد الضعيف حسين ابن محمود ابن تاج خواجه) عبدالرحيم کيا مى نويسد: (در سر لوحه اى که در مسجد جامع مرند موجود بوده است، چنين نوشته شده است بود: قد باش من بعد تعمير هذالمسجد الواقع فيه مقبره ام نوح عليه السلام ۱۲۶۸ هجرى قمرى) راجع به وجه تسميه مرند نيز روايتى آمده است که ميگويد. بناى اين شهر به امر دختر ترسائى بنام ماريا گذاشته شده و کليساى بزرگ آن نيز که فعلاَ پابرجا و با تغييراتى به صورت مسجد جامع اين شهر درآمده است، آثار کليسائى اين مسجد مشهود است. و صليب هاى بزرگ و کوچک شکسته دور تا دور قسمت فوقانى آن را به طرز زيبائى پوشانده است. اين که نوشته شده مسجد جامع مرند قبلاَ کليسائى بوده است چندان بعيد بنظر نمى رسد چه ترسايان و نسطوريان که در قرن پنجم ميلادى از ترس امپراتوران روم شرقى و کشيشان متعصب مسيحى به مغرب آذربايجان گريخته بودند در اين منطقه جمع شده و براى خود کليسائى ساختند

گنبد سرخ مراغه

گنبد سرخ یکی از قدیمی ترین بناهای موجود در مراغه است که در قسمت جنوب غربی شهر قرار دارد. نام بانی بنا و تاریخ احداث آنرا می‌توان از کتیبه جبهه شمالی و نام سازنده آن را از کتیبه غربی ملاحظه نمود. آنچه از این کتیبه‌ها برداشت می‌گردد این است که بنای گنبد سرخ در سال ۵۴۲ هجری قمری به دستور عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم و به وسیله بنی بکر محمد بن بندان بن محسن معمار ساخته شده‌است. به طور کلی گنبد مزبور بنایی مربع شکل است متشکل از سردابه و اتاق اصلی که بر روی سکوی سنگی قرار دارد و به وسیله هفت ردیف پله می‌توان به آن دسترسی یافت. پنج پله در جلوی سکو واقع شده و پله ششم و هفتم جزء آستانه درگاه محسوب می‌شوند. گنبد سرخ مراغه قدیمی‌ترین بنای دوره اسلامی در آذربایجان است این بنای تاریخی ارزشمند ازآثار دوره سلجوقی در ایران می‌باشد که درسال ۵۴۲ هجری قمری به دستور عبدالعزیز بن محمود بن سعد رئیس آذربایجان بنا شده‌است با شروع ساخت این بنا دوره رازی در معماری ایران به پایان رسیده و این بنا نقطه عطف و شروع معماری آذری می‌باشد که تلفیق آجر و کاشی و استفاده از کاشی در تزئین بناهای تاریخی درایران امشخصه این دوره‌است. کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند این بنا قبل از رصد خانه مراغه برای تعیین ماه‌های سال و ساعات روز کاربرد داشته وسوراخ‌های ایجاد شده بر ضلع‌های این بنا نشانگر این امر است این بنای تاریخی با ارزش در قسمت جنوب غربی شهر واقع شده و در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده‌است. این گنبد دارای ۴ ضلع بوده، کتیبه ضلع شمالی نشانگر اسم و القاب بانی گنبد و تاریخ احداث بنا می‌باشد و کتیبه ضلع شرقی و جنوبی آن آیات قرانی و ضلع غربی آن حاکی از نام سازنده بنا می‌باشد.

قلعه بابک - کلیبر

قلعه جمهور معروف به دژ بابک در 50 کيلومتري شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غربي شعبه‌اي از رود بزرگ قره سو قرار دارد؛ منطقه‌اي که به نام کليبر معروف است. دژ بابک خرمدين، دژي است بر فراز قله کوهستاني در حدود 2300 تا 2700 متر بلندتر از سطح دريا. اطراف اين قلعه را از هر طرف دره‌هاي عميقي با 400 تا 600 متر عمق فرا گرفته است و تنها از يک سو راهي باريک و صعب العبور جهت دسترسي به اين قلعه وجود دارد. قلعه بابک که به نام‌هاي قلعه بابک، دژ بابک، بذ و قلعه جمهور هم معروف است دژ و مقر سردار تاريخي ايران، بابک خرم‌دين بوده است كه در هنگام قيام بر عليه دستگاه خلافت عباسي در قرن سوم هجري ساخته شده است.

مسجد کبود

مسجد کبود كه عمارت مظفریه نیز خوانده می‌شود به دستور جهانشاه بن شاه یوسف از فرمانروایان قره قویونلو ساخته شده است. ولی ادامه كار بنا به خواست خاتون جان بیگم زوجه جهانشاه و در سال 870 ه‍. ق به پایان رسید. همانطور كه از نامش پیداست، این عمارت تماما با كاشی‌های لاجوردی و فیروزه فام پوشیده شده است؛كاشی‌هایی از جنس دریا و آسمان. در لابلای این فیروزه‌ها، كاشی‌هایی به رنگ سیاه و سفید نیز خود نمایی می‌كنند كه به سبك و سیاق معرق در كنار هم با نظمی‌چشم‌نواز چیده شده‌اند. سر در اصلی مسجد با كاشی‌كاری معرق و كتیبه‌های به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط كوفی شامل سوره‌های قرآن از كاملترین نمونه‌های معرق دوران اسلامی‌به شمار می‌روند. در آرامگاه بنا، هنرمند، از كاشی‌های شش ضلعی لاجوردی برای تزئین استفاده كرده است. ازاره‌ها با تخته سنگ‌هایی از جنس مرمر و با كتیبه‌هایی حجاری شده به نقوش اسلیمی‌ظریف تزیین شده‌اند. گنبد عظیم مسجد یكی از بزرگترین ساخته‌های آجری معماران دوره ایلخانی به شمار می‌آید. تقسیم وزن گنبد بر روی پایه‌های متعدد آن كه از داخل به خوبی دیده می‌شود بزرگترین دست آورد هنرمندان ایرانی در طول تاریخ معماری ایران است كه ریشه در دوران ساسانی دارد.

ارگ علی شاه

بنای ارک تبریز باقیماندهء مسجدی است که در فاصلهء سالهای 716 الی 724 ه. ق ، به وسیلهء تاج الدین علیشاه1 وزیر اولجایتو و ابوسعید بهادرخان ساخته شده است. قسمت جنوبی آن دارای طاقی بزرگ بوده است که می نویسند به علت فرو نشستن بنیان و تعجیل در اتمام آن، طاق شکسته و فروریخته است. قسمتی که اکنون در وسط سه دیوار بلند شرقی و جنوبی و غربی به صورت ایوان به چشم می خورد قسمت مسجد بوده،عرض آن 15/ 30 متر و ارتفاع دیوارهای دور آن به طور متوسط 26 متر است که به وسیلهء 69 پله می توان به بالای آنها رسید . عرض دیوارها 40/ 10 متر و داخل آنها مرکب از دو دیوارعریض مستحکم است که در چند مرحله به وسیلهء طاقهای متعدد به یکدیگر اتصال یافته اند. توصیف این بنای چشم گیر بزرگ در اغلب سیاحتنامه ها و تواریخ و کتب مسالک و ممالک آمده است. خلاصه از مطالب مزبور چنین مستفاد می شود که این بنا در زمان علیشاه مسجد جامع و مزین به کاشی و ازارهء سنگی و ستون مرمری و کتیبه و گچبری بوده، بعدها رو به ویرانی نهاده و متروک شده، در دوران قاجاریه صحن و محل زاویه و مدرسهء علیشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون گردیده و حصاری دور آن کشیده شده و نام ارک یافته و بارها هدف گلولهء توپ مهاجمان قرار گرفته و آسیب بیشتر به دیوارهای آن وارد آمده است، در بلواهای تبریز و انقلاب مشروطیت هم بنا های اطراف آن، مخزن مهمات دولتی بوده و خود آن یکی از سنگرهای مسلط بر شهر محسوب می¬شده که به دست مشروطه خواهان افتاده و باعث تقویت آنان گردیده است.در حوادث بعد نیز چند بار شهر تبریز از فراز آن گلوله باران شده و در اوایل حکومت رضاشاه صحن آن به صورت گردشگاه عمومی در آمده و نام « باغ ملی» یافته است.

بازار تبریز

بازار تبريز به عنوان يکي از مراکز بزرگ و مهم تجاري کشور از نادرترين بناهايي در سطح دنيا است که با چنين وسعتي به صورت سرپوشيده طراحي شده است. تعدد و تنوع کاربري ها، نحوه سازماندهي فضاها (فضاهاي مثبت و منفي)، شبکه معابر داخل بازار و اتصال به شبکه هاي شهري و غيره از نکات بسيار مهم بازار تبريز به شمار مي آيند که هميشه در دوره¬هاي مختلف تاريخي و حتي در زمان معاصر نيز با انعطاف پذيري بسيار!!! جوابگوي نيازهاي ساختاري و فضايي لازمه يک مرکز تجاري بوده است. کل مجموعه با اقدامات ميراث فرهنگي استان و حمايت کسبه و اصناف به مرور زمان مورد مرمت واقع شده است. البته مسائل حفاظتي و نگهداري بنا، به خصوص بعد از بازسازي، چندان شايان توجه نبوده و نيازمند توجه بيشتري است. بازار کنوني تبريز مربوط به اواخر زنديه ( يعني از زلزله اي که در سال 1193 ه.ق روي داد) و عصر قاجار است و در زمان عباسي ميرزا که تبريز، وليعهد نشين و دارالسلطنه کشور بود، سراها و تيمچه ها و بازارهاي تازه اي در اين مجموعه احداث شدند.اما بازار تبريز در دوره هاي مختلف تاريخي دستخوش تغييرات بسياري بوده و مخاطرات بسياري را از سر گذرانده است.

بنیاد ایران‌شناسی

شعبه آذربایجان شرقی - تبریز